Βωλίτης, κανθαρίσκος, αμανίτα του Καίσαρα, ύδνο, λυκόπερδο το ασκόμορφο· λέξεις που μπορεί να ακούσεις από έναν οδηγό βουνού, μια γιαγιά, ένα παιδάκι… Στα Γρεβενά όλοι μοιάζουν επιστήμονες. Για την ώρα, είναι ο Λευτέρης Ζιούτης που μας δείχνει κάποια –βρώσιμα και μη– είδη μανιταριών, καθώς περπατάμε στα πολύχρωμα δάση της κοιλάδας Βάλια Κάλντα.
Είναι συνοδός φύσης στην εταιρεία Overland τα τελευταία οχτώ χρόνια και νιώθει περήφανος γι’ αυτό. Η βασική του δουλειά ήταν η οικοδομή. Παρόμοια ιστορία ζωής έχουν κάμποσοι εδώ πάνω, αφού τα τελευταία 30 χρόνια, από όταν ο εκπαιδευτικός Γιώργος Κωνσταντινίδης και η παρέα του αποφάσισαν να αναδείξουν τα μανιτάρια των Γρεβενών, οι πάντες άρχισαν να ασχολούνται με τους ιδιόμορφους μύκητες και τη φύση παντοιοτρόπως.
Υπέδειξαν τα βρώσιμα μανιτάρια στους ηλικιωμένους των χωριών, οι οποίοι έως τότε περισυνέλεγαν μόνο κάνα δυο είδη που αναγνώριζαν, δημιούργησαν τον σύλλογο Μανιταρόφιλοι Ελλάδας, διοργάνωσαν σεμινάρια μοιράζοντας τη γνώση, ανακήρυξαν τα Γρεβενά επίσημα «μανιταροπόλη» με τη συνεργασία του δήμου – μέχρι και μουσική μπάντα έφτιαξαν, τους Μανιταρόκ.
Τώρα βρίσκεις εδώ εταιρείες δραστηριοτήτων που σε πάνε μανιταροβόλτες στην αδιανόητα πλούσια φύση του νομού, εργαστήρια μεταποίησης που φτιάχνουν μανιτάρι σε λάδι, μανιτάρι σούπα, μανιτάρι γλυκό και λοιπά, ταβέρνες με τις δικές τους μανιταροσπεσιαλιτέ, μουσείο μανιταριών, δύο μανιταρογλυπτά μέσα στην πόλη, κάποιους κορυφαίους επαγγελματίες μανιταροσυλλέκτες, που περνούν τις μέρες τους μέσα στα δάση σαν ξωτικά, και ακόμη περισσότερους μανιταρόπληκτους. «Δεν υπάρχει σπίτι στα Γρεβενά που να μην έχει μανιτάρια, είτε αποξηραμένα είτε κατεψυγμένα.
Οι Γρεβενιώτες επιβίωσαν στην Κατοχή και στον Εμφύλιο χάρη σε αυτά. Γινόταν, μάλιστα, συσσίτιο με μεγάλα καζάνια όπου μαγειρεύονταν μανιτάρια», μας λέει ο Γιώργος Κωνσταντινίδης, πρόεδρος σήμερα των Μανιταρόφιλων Ελλάδας, και εξηγεί πώς τα μανιτάρια είναι ο μεγάλος ανακυκλωτής της φύσης: «Η σημαντικότερη από τις υπηρεσίες που προσφέρουν είναι η αποικοδόμηση της νεκρής οργανικής ύλης. Έχει υπολογιστεί ότι, αν εξέλειπαν για 12 χρόνια, το δάσος θα πέθαινε από ασφυξία», συμπληρώνει.
Αφορμή για εκδρομή
Πέρα από τη σπουδαιότητα και τη νοστιμιά τους, τα άγρια μανιτάρια προσφέρουν κίνητρο να περπατήσει κάποιος στη φύση. «Πριν, αν δεν ήσουν κυνηγός, δεν είχες λόγο να πας στο βουνό», λέει ο Ανδρέας Σλιάρας, ιδιοκτήτης του μανιταροεργαστηρίου «Ηδύγευστον» στην πόλη των Γρεβενών. Καμία σχέση με την κουζίνα δεν είχε. Την απέκτησε συνδυάζοντας τις παραδοσιακές πρακτικές της μητέρας του και τις γνώσεις των τεχνικών τροφίμων. Το άλλο εργαστήρι στην πόλη είναι το «Μανιταροπροϊόντα Γρεβενών» του Φώτη Παρασκευαΐδη, αντιπροέδρου του συλλόγου και εξαίρετου μάγειρα.
Από τα 7.000 είδη μανιταριών που έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα, ο Κωνσταντινίδης έχει εντοπίσει στα Γρεβενά πάνω από 2.500. Τα βρώσιμα είναι εκατοντάδες, ωστόσο μόνο 10 από αυτά θα σερβιριστούν στα εστιατόρια ή θα μεταποιηθούν. «Είναι εκείνα που δεν υπάρχει περίπτωση να τα μπερδέψεις, κι έτσι μηδενίζεται η πιθανότητα δηλητηρίασης. Για να νιώθει ασφαλής ο κόσμος –μην ξεχνάτε πως υπήρξαμε ο τρίτος λαός της Ευρώπης σε μανιταροφοβία, μετά τους Άγγλους και τους Αλβανούς– ό,τι νέο βρούμε το στέλνουμε σε μικροβιολογικά εργαστήρια στην Ευρώπη για έλεγχο», καταλήγει ο Ανδρέας Σλιάρας.
Ο Θόδωρος Καραγιάννης, ιδιοκτήτης του εστιατορίου Αυλαίς στην πόλη των Γρεβενών, συμπληρώνει: «Τα Γρεβενά αξίζει να ζουν από τον θεματικό τουρισμό του μανιταριού. Η ιστορία “μανιτάρι” είναι μαγική. Να σηκώνεσαι το πρωί, να περπατάς στο δάσος με τα παιδιά σου, να ψάχνεις το μανιτάρι, να το βρίσκεις, να το αναγνωρίζεις, να το συλλέγεις και να το τρως. Κοιτάς τον καιρό, τα ανήλια, τα προσήλια, τα υψόμετρα. Κάθε βιότοπος έχει και άλλα μανιτάρια. Αρκετά μοιάζουν μεταξύ τους, οπότε η διαδικασία έχει τρομερό ενδιαφέρον».
Φθινόπωρο και άνοιξη είναι οι καλύτερες εποχές, γιατί ουσιαστικά το μανιτάρι θέλει υγρασία και μέση θερμοκρασία. Τότε οι μανιταρόπληκτοι, όπως αυτοαποκαλούνται, εξορμούν στα δάση του νομού και του όρους Βόιο, στα σύνορα με τον νομό Κοζάνης. «Παππούδες, γιαγιάδες, παιδιά, φοιτητές, δάσκαλοι, δικηγόροι μαζεύουν μανιτάρια. Όλοι ήξεραν τα πορτσίνι. Όταν είπα σε κάποιον πελάτη για βασιλομανίταρα (που είναι το ίδιο), με κοιτούσε παράξενα. Το αστείο είναι ότι τα πρώτα χρόνια του εστιατορίου έρχονταν νέοι από την Αθήνα ενθουσιασμένοι, νομίζοντας ότι σερβίρω και ζουρλομανίταρα! Βέβαια τα παραισθησιογόνα ούτε τα μαζεύουμε ούτε τα διδάσκουμε στα σεμινάρια. Δεν χρειάζεται να τα ξέρουμε», τονίζει ο Θόδωρος Καραγιάννης, για να θυμηθούν παρέα με τον Ανδρέα Λάμπρου, συνιδρυτή του Μουσείου Μανιταριού στο χωριό Λάβδα, συναντήσεις τους με ζώα που τελούσαν υπό την… επήρεια παραισθησιογόνων μυκήτων. Το μουσείο είναι μικρό και έχει αντίγραφα, αλλά και φρέσκα μανιτάρια, τα οποία αλλάζουν κάθε βδομάδα, εφόσον υπάρχει καρποφορία και επάρκεια εθελοντών για να μένει ανοιχτό. Η βόλτα, ωστόσο, μέσα στο δάσος έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στα Γρεβενά, όπως επίσης οι μανιταρογιορτές, που περιλαμβάνουν σεμινάρια, βόλτες, μαγείρεμα και εξελίσσονται σε πραγματικά γλέντια. Η πανελλήνια γιορτή, που γίνεται το καλοκαίρι, συνήθως στα Γρεβενά, είναι από τις μεγαλύτερες της Ευρώπης – φέτος προσείλκυσε 12.000 επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
Αληθινή άγρια ζωή
Εδώ, ό,τι δεν σχετίζεται με το μανιτάρι σχετίζεται με τη φύση και την άγρια ζωή. Σε υψόμετρο 1.400 μ. βρίσκεται ο Εθνικός Δρυμός Βάλια Κάλντα, πυρήνας του Εθνικού Δρυμού Πίνδου. «Ζεστή Κοιλάδα» σημαίνει στη βλάχικη διάλεκτο, αφού είναι περίκλειστη από βουνά που ξεπερνούν τα 2.000 μ. Ένα ασύλληπτο τοπίο, που αυτή την εποχή προκαλεί ζαλάδα με τα φθινοπωρινά χρώματα. Ιδιαίτερα πετρώματα και σχηματισμοί, το Αρκουδόρεμα και μικρότερα ρέματα, πυκνά δάση μαύρης πεύκης και πλατάνια, δάση από οξιές και ρόμπολα, σπάνια είδη φυτών, πουλιά, ερπετά, αμφίβια, θηλαστικά, μεταξύ των οποίων λύκοι και αρκούδες.
Ο δρόμος που οδηγεί στην κοιλάδα ξεκινά από το χωριό Περιβόλι και είναι ένας καρόδρομος, αυστηρά για όχημα 4Χ4. Όταν ο καιρός το επιτρέπει, τη διασχίζει ολόκληρη και οδηγεί στο χωριό Μηλιά Ιωαννίνων. Εντούτοις, είναι προτιμότερο να την περπατήσετε με τους ειδικούς. Ο Απόστολος Διανέλλος διοργανώνει με την εταιρεία Overland φανταστικές πεζοπορίες, εκδρομές off road, αλλά και σχολές επιβίωσης που περιλαμβάνουν διανυκτέρευση με σκηνές.
Μαζί του μαθαίνεις ότι το ρόμπολο επιβιώνει στα μεγάλα υψόμετρα με 10 τόνους χιόνι πάνω του, γιατί η λεπτή φλούδα του κορμού του είναι θωρακόμορφη, και βλέπεις δηλητηριώδη φυτά σαν το Digitalis grandiflora και την πινγκουικούλα –το εντομοφάγο φυτό–, τρίτωνες και τοξικά βατράχια. Επίσης, ότι η αρκούδα γεννάει τα μικρά της μέσα στον χειμέριο ύπνο και ότι τρέφεται κυρίως με καρπούς, κι ας τρέμουν όλοι στο άκουσμά της. Αυτή είναι το άλλο σύμβολο των Γρεβενών μαζί με το μανιτάρι. Όλος ο νομός είναι γεμάτος από πέτρινα και ξύλινα γλυπτά αρκούδας, οι φωτεινοί πίνακες της Εγνατίας προειδοποιούν για την πιθανή διέλευσή της, στη λάσπη διακρίνεις τα ίχνη της. Δεν είναι τόσο εύκολο να τη δεις πάντως.
Tα Γρεβενά ανέκαθεν είχαν πλούσια φύση και άγρια ζωή, όπως μαρτυρούν τα παλαιολοντολογικά ευρήματα. Πριν από εκατομμύρια χρόνια, εδώ απλωνόταν μια τεράστια σαβάνα στην οποία ζούσαν προϊστορικά μαστόδοντα (Mammut borsoni), γιγάντια φυτοφάγα ζώα με τεράστιους χαυλιόδοντες. Αναπαραστάσεις παλαιοπεριβάλλοντος, απολιθωμένοι σκελετοί από ρινόκερους, μαχαιρόδοντες, ελέφαντες, αρκούδες και φυσικά οι χαυλιόδοντες των μαστόδοντων θα σας αφήσουν με το στόμα ανοιχτό στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στο χωριό Μηλιά.
Κατά τα άλλα, η ευρύτερη περιοχή παραμένει κυρίως κτηνοτροφική, και μάλιστα στα ορεινά βλαχοχώρια διατηρείται η νομαδική τακτική, με αποτέλεσμα τον χειμώνα οι οικογένειες να κατεβαίνουν στον θεσσαλικό κάμπο και τα χωριά να ερημώνουν. Οι πινακίδες «Προσοχή, παιδιά» στις εισόδους των χωριών μοιάζουν αστείες μες στην ερημιά του χειμώνα, ωστόσο τα καλοκαίρια οι κάτοικοι μετριούνται σε δεκάδες ή και εκατοντάδες. Και μπορεί η τουριστική ανάπτυξη να είναι περιορισμένη, όμως η κτηνοτροφική παραγωγή είναι άκρως ενδιαφέρουσα: θα βρείτε εξαιρετικά τυριά (δοκιμάστε το τοπικό ανεβατό), γαλακτοκομικά προϊόντα και κρεατικά. Περισσότερους επισκέπτες προσελκύει η περιοχή γύρω από το χιονοδρομικό κέντρο Βασιλίτσας, το αγαπημένο των snowboarders.
Φύση πάνω απ΄όλα
Το ωραιότερο που θα κάνετε εδώ είναι διαδρομές στα φυσικά τοπία. Το οδικό δίκτυο είναι ασφαλτοστρωμένο, αν και συχνά κακοσυντηρημένο. Οι αποστάσεις είναι μεγάλες και βενζινάδικο υπάρχει μόνο στην πόλη. Τα πιο ανεπτυγμένα χωριά κοντά στη Βασιλίτσα είναι τα βλαχοχώρια Σμίξη και Σαμαρίνα, σε μια ωραιότατη τοποθεσία στις πλαγιές του Σμόλικα, με μια ζωντανή πλατεία με ταβέρνες, νεροτριβή που λειτουργεί κανονικά σε πείσμα των καιρών και τον εντυπωσιακό Ναό της Μεγάλης Παναγιάς του 19ου αιώνα, με ένα πεύκο να έχει φυτρώσει στη σκεπή του ιερού. Από εκεί αξίζει να συνεχίσετε για τα περίφημα μαστοροχώρια, στα σύνορα με τον νομό Κοζάνης. Δοτσικό και Καλλονή είναι τα ομορφότερα, με πέτρινα σπίτια και γεφύρια, ιδιαίτερη ατμόσφαιρα και ανοιχτά καφενεία για φαγητό.
Υπέροχη είναι και η διαδρομή για τα χωριά Αβδέλλα και Περιβόλι στις παρυφές της Βάλια Κάλντα. Τον χειμώνα δεν θα βρείτε περισσότερους από δύο τρεις κατοίκους, ωστόσο στην Αβδέλλα, πατρίδα των αδελφών Μανάκια, πρωτοπόρων του κινηματογράφου στα Βαλκάνια, υπάρχει καφενείο και, παρά την τρομακτικά άναρχη δόμηση, η μεγάλη πλατεία αξίζει τη στάση σας. Περισσότερο χρόνο θα αφιερώσετε στο Σπήλαιο, κάτω από το εντυπωσιακό όρος Όρλιακας. Θα βρείτε πάντα ανθρώπους, ταβέρνες και κυρίως το επισκέψιμο μοναστήρι της Παναγίας του 17ου αιώνα. Το άλλο highlight του χωριού είναι το γεφύρι της Πορτίτσας, σε μια καταπληκτική τοποθεσία, μέσα στην κοιλάδα του Βενέτικου ποταμού και στην είσοδο του θεόστενου φαραγγιού. Δύο ακόμη ενδιαφέροντα πέτρινα γεφύρια είναι αυτό στην είσοδο του χωριού Ζιάκας και του Αζίζ Αγά στο Τρίκωμο.
Κι όταν σας πιάσει η νύχτα, η περιήγηση δεν χάνει το ενδιαφέρον της. Οι ήχοι της φύσης επιβάλλονται, το σκοτάδι είναι απόλυτο, τα αστέρια ασυνήθιστα φωτεινά – ο Όρλιακας θεωρείται ένα από τα σημεία με τη χαμηλότερη φωτορρύπανση στην Ελλάδα και αναμένεται να φιλοξενήσει αστεροσκοπείο.
Οδηγείτε προσεκτικά, καθώς ανά πάσα στιγμή μπορεί να διασταυρωθείτε με ζαρκάδια, λύκους, αγριογούρουνα, αρκούδες… Σε πόσα μέρη της Ελλάδας έχεις τη δυνατότητα να δεις τόσο κοντά σου πραγματική άγρια ζωή;
